Teloorgang van de culturele betrokkenheid en de zorg voor het mijnpatrimonium

ZWARTBERG OOK EEN CULUREEL KEERPUNT 

De golden sixties betekenden voor Limburg de start van een totale maatschappelijk ontvoering. Een voorheen onbestaand potentieel aan mensen en mogelijkheden zorgde voor een nooit gekende groei op het gebied van onderwijs en cultuur. De bruuske sluiting van de mijn van Zwartberg in 1966 was dan weer als het ware de symbolische afsluiting van de culturele betrokkenheid van de mijnen, alhoewel die al vanaf het einde van de jaren vijftig begon af te nemen. Het culturele zaad, voorheen zo uitbundig maar kortstondig door de mijnen uitgestrooid, droeg evenwel overvloedige vruchten.

De verenigingen werden mondiger en stonden op hun zelfstandigheid. De systematische uitbouw door gemeentebesturen en provincie van een netwerk door culturele centra en sportinfrastructuur was een feit. Alhoewel één na één de zo belangrijke harmonies, symfonische orkesten en toneelverenigingen van de mijngemeenten een zachte dood stierven, kwamen overal gelijktijdig soorten  initiatieven binnen het verenigingsleven van de grond. Alleen de bekende mijnvoetbalploeg van Beringen, Eisden, Winterslag en Waterschei manifesteerden zich met wisselend succes in de hoogste van de nationale afdeling.

Een internationaal hoogtepunt bereikte Winterslag toen het in 1981 in de UEFA-Cup het Engelse Arsenaal uitschakelde, maar vervolgens zelf sneuvelde tegen Dundee United. Nog spectaculairder was het succes van THOR-Waterschei: nadat het in 1980 en 1982 Belgisch bekerkampioen was geworden, schakelde het in 1983 Paris-Saint-Gerlmain uit. Na de gedwongen fusie van Winterslag en Waterschei in 1988 tot KRC GENK werd in 1990 met KS-gelden het oud THOR-stadion gemoderniseerd.

Meer dan voorheen werd er na de sluiting van Zwartberg over de mijnen geschreven, zowel in Literaire werken als onhistorische bijdragen. Maurits Standaert schetste als eerste bijdragen. Maurits Standaert schetste als eerst de multiraciale samenleving in zijn boek de Toren van Babel staat in Limburg (19687). Jos Vandeloo publiceerde de verhalenbundel Een mannetje uit Polen (1968) en de novelle Opa's droom (1987). Lode Franssens vertelt zijn oorlogsverhaal te Houthalen in Op de heuvel stonden twee soldaten (1990) en in haar jeugddromen Aleksey (1989) beschrijft Lisette Hoogsteyns het leven van Russische krijgsgevangenen in de Kempense mijnen. Rik Schoofs publiceerde als vervolgverhaal in Het Belang van Limburg de roman Leven en dood in de mijn (1972). Boudewijn Knevels baseerde zijn toneelstuk Het wingewest (1991) op de gelijknamige roman van Lambecht Lambrecht.

Gie Luyten gaf een verzameling Poëzie over de mijnen (1982) uit. Striptekenaar Willy Vandersteen confronteerde in De mysterieuze mijn Suske en Wiske met de putheks van Beringen. Jan Kohlbacher publiceert over het dagelijks leven in de mijngemeenten. Luc Beerten beschreef in zijn roman De put (1988) de sluiting van Zwartberg. Jeugdschrijver-onderwijzer René Swartenbroekx behandelt vooral de migrantenproblematiek, o.a. in het verhaal Reis tussen twee dromen een doorbraak en werd in 1986 door de BRT verfilmd. Hij kreeg in 1979 de Provinciale Prijs voor Letterkunde. Ook de gastarbeiders beginnen hun belevenissen te beschrijven.

De Pool Casimier Kaciu publiceerde Het verhaal van Witte Janek, die zwart kolen kapte in Winterslag (1976) en was Marokkaan Mimoun Abdelmalek verscheen Het verhaal van Mimoun (1991). In 1988 publiceerde het Literair Museum een uitgebreid overzicht over de steenkolenmijnen in de literatuur onder de titel Waar de dag nacht is. Veel ruchtbaarheid kregen de TV-uitzending Mijnalarm (1966) en de gelijknamige publikatie, beide van Maurice De Wilde.    Opdezelfde lijn liggen meerdere publicaties zoals de EPO-uitgave Limburgse koolputters spreken (1981) en In de mijn is iedereen zwart (1984) beiden van de werkgroep Mijnwerkersgeschiedenis,

De Engelbewaarders van Moeder Teresa (1986) van Jan Capelle en Jan Lippens, alsook het sluitingsrelaas En toen was er niets meer (1989) van Chis Nelis en Fred Vanhinsberg. In meer (1989) van Chris Nelis en Fred Vanhindersberg. In De slag om de mijnen (1988) houden Jan Grauwels. In De slag om de mijnen (1988) houden Jan Grauwels en Lucv Cieters een dagboek van de staking 1984-1988. Jef Ulburghs getuigt van sociale inzet als een soort Limburgse priester Daens in De zuilen van de tempel (1989) en hij schreef voor het Genkse Citétheater de sociale musical Mijn keuze is gemaakt - In memoriam Zwartberg. 

Onder de titel Het Zwarte Goud bezorgdez het gezelschap De Nieuwe Maan een internationaal repertorium van mijnwerkerslieden, nadien uitgebracht op CD (1988). De solidariteitssingel Mijnalarm (1985), waarvoor de bekendste Vlaamse zanger een bijdrage leverden, en de produktie van de CD Tagether (1991), een muzikaal project voor multicultureel samenleven, moeten in deze context gesitueerd worden. Ook de creatie van de fictieve Italiaanse kaper Felice Dalmiano en het succes dat Dré Steemans hiermee oogst, is exemplarisch voor de multiraciale verkleuring van het culturele landschap in Limburg.  In de beeldende kunsten valt er opvallend minder creativiteit met de mijnen als vermelden. Alleen fotografen heben systematisch hun objectief op de mijnen gericht.

Vermeldenswaard zijn de mijnlandschappen van André Bertels en Stefan Kellens met zijn indrukwekkende mijnwerkertrsportretten. Schildergraficus Jacques Leduc, tekenaar in de mijn van Zolder, heeft zich door zijn werkomgeving laten inspireren. Samen met cartoonist-journalist Steven Wilsens, die met zijn gecommentarieerde tekeningen in de krant vaak aandacht heeft gevraagd voor het eigene van het mijnpatrimonium, zijn er nog Urbain Mulkers en Hugo Duchateau. Urbain Mulkens realiseerde in 1980 het project The Belgian Pyramid: The Black Gold. Het is de registratie van een cultuurlandschap waarin de mijnterrils éénzelfde historische waarde hebben voor de ontwikkeling van Limburg in de 20ste eeuw als piramiden in Egypte meer dan twintig eeuwen geleden. 

Toen Auraco, de Belgische vereniging voor rationeel brandstoffenverbruik in september 1986 negen nieuwe affiches nodig had in een actie rond steenkool als "de gulle warmte", werd ook Hugo Duchateau aangetrokken. Hij realiseerde daarvoor gedurende een spectactulaire nachtelijke schilershappening in het ondergrondse staion Brussel-Centraal een schilderij van 20 m2 waarop geschilderde zwevende schilderspenselen in een speelse compostie zwarte verfvlekjes tot gloeiende kooltjes omtoveren. Van de verschillende cartoonales in Limburg was die van Heusden-Zolder in 1984 volledig aan de steenkoolproblematiek gewijd. Eerder anekkdotische kleine en grote monumenten zelfs kolenwagentjes en schachttorenwielen, staan in alle mijngemeenten op hoeken en kanten waardoor ze de herinnering aan het mijnverleden levendig houden.

MIGRANTEN: NIEUWE LIMBURGERS

Wat de opvang van gastarbeiders en hun integratie in een nieuwe leefomgeveing betreft, wordt in ons land nogal eens verwezen naar het Limburgse model. Het feit dat het provinciebestuur reeds in 1964 een Provinciale Dienst voor Onthaal van Gastarbeiders inschakelde, illustreert het tijdig inschatten van deze gevoelige problematiek. Ook de gemeentebesturen in de mijnstreek speelde, snel in de noden die de grootschalige aanwezigheid van vreemdelingen met zich meebracht. Zo werd er in Heusden-Zolder reeds in 1968 met een gemeentelijk adviserend comité voor ommigraten gestart, wat - zonder enige wettelijke verplichting - elders gevolgd werd door andere initiatieven voor overleg en advies en door migrantenraden. Aangezien het cultuur in een migrantencontext een veel ruimere betekenis heeft dan in deze bijdrage bedoeld, volstaat het te verwijzen naar het door de POG over een periode van 25 jaar gevolgde beleid.

Met een aantal aantal publiekgerichte goodwillmanifestaties werden de gastarbeiders en de Limburgs uitgenodigd elkaar beter te leren kennen. Vervolgens werd de basisaducatie uitgebouwd en een subsidiëring van samenlevengsopbouwprojecten, buurthuizen en jeugdhuizen uitgewerkt. Projectmatig werken en zelforganisatie waren logische gevolgen. Taalonderricht en bijscholing blijven de onmiskenbare uitgangspunten in de intergratie waarzonder van cultureel leven geen sprake kan zijn. De TV-uitzendingen in Limburg van de Italiaanse RAI (vanaf 1983) en van de Turkse TRT-International (vanaf 1990) spelen hierin een grote rol. Vooral voor de thuiserkend de vrouwen, die op de wooneilanden van de tuinwijken mede door hun gebrek aan kennis van het Nederlands volledig afgesloten bleven van hun Limburgse omgeving, ging met deze TV-uitzendingen een nieuwe en betere wereld open. Bovendien werd toen de culturele band met het moederland voor vele ontwortelde gastarbeidersge-zinnen hersteld. Een betere kennis van hun moedertaal en een versterking van hun zelfbewustzijn wordt bovendien hierdoor ook voor de volgende generatie bevorderd. Wat speciaal de Turken en Marokkanen betreft, zijn deze TV-uitzendingen ook een beleidingstrument tegen het islamitische integrisme.

ZORG OM HET ARCHITECTURAAL PATRIMONIUM

De eerste uitverkoop van het nuttige en te herbestemmen patrimonium werd na de sluiting van de mijn van Zwartberg in 1966 georganiseerd. De cité-huizen werden zo-veel als mogelijk aan bewoners en aan particulieren verkocht; in het domein met de directeurswoning werd de Zoo van Zwartberg uitgebouwd. Het Provinciebestuur nam in 1975 het gloednieuwe administratief gebouw over om het als mijnmuseum in te rich-ten is er de opleiding en bijscholing van politie, brandweer en overheidsamtenaren gevestigd. Reeds in 1973 had het Provinciebestuur het Casino in Beringen-mijn uitge-bouwd tot een Provinciaal centrum voor Volkscultuur. Het gemeentebestuur van Eisden bracht in 1970 zijn cultureel centrum onder in de imposante villa van de mijndirecteur, en het Casino van Meulenberg werd in 1973 één van de culturele centra van Houthalen.

Dit zijn slechts markante voorbeelden van zinvolle herbestemming. Van de industriële gebouwen in Zwartberg bleef echter niet veel over. Ook de schachttoren werden ge-sloopt en zelfd een terril werd voor afgraving verkocht. Met deze onherstelbare wonde in het mijnlandschap voor ogen is er laatste decennia onder invloed van vele actie-groepen een bewustzijn gegroeid dat de relicten van de mijnindustrie zoveel als mogelijk voor de toekomst wil bewaren. Zij maken immers wezenlijk deel uit de jong-ste Limburgse geschiedenis. Zoals de middeleeuwse kerken en kastelen in Limburg tot het cultuur-historisch patrimonium behoren, zo hebben ook de mijnen deze eeuw het aangezicht van Limburg mede bepaald en dat verdient via een oordeelkundige selectie en herbestemming van gebouwen voor het nageslacht herkenbaar bewaard te worden.

  De uitbouw van slecht één mijnstreekmuseum in Limburg past in deze problematiek. Reeks in 1958 werd in de nieuwe vleugel van het proviciaal Begijnhof te Hasselt een mijnmuseum gepland; in 1975 kwam het administratief gebouw in Zwartberg hiervoor in aanmerking. Nadien zou dit Limburgse mijnstreekmuseum in de mijngebouw van Beringen gerealiseerd worden en volgens de laatste plannen in Winterslag. Daarmee gaat ook een droom van wijlen ir. Gilbert Goddeeris in vervulling. Dank zij zijn jarenlange individuele inspanningen om voorwerpen en archief te verzamelen en te reden, kan nu door belangstellende verenigingen, KS en de overheid een overzichtelijk mijnstreekmuseum uitgebouwd worden.

De vele fiets- en wandelroutes langsheen de vroegere mijngebouwen en cités tonen aanvullend de eigenheid van iedere mijnzetel. Gelijktijdig worden er in opdracht van KS studies uitgevoerd om de werkverschaffing in de mijngemeenten na de definitieve sluiting in 1992 op te vangen. Het veel besproken ERC-project van Thyl Gheyselinck waarbij het accent lag op educatie-recreatie-cultuur binnen een Europense dimensie maakte daarvan deel uit.  

MIJNVERLEDEN ALS SUBCULTUUR

Verspreid over Midden-Limburg, van Eisden over Waterschei, Zwartberg, Winterslag, Houthalen, Zolder, Heusden tot Beringen, herinneren nu niet alleen mijngebouwen en terrils in het landschap aan wat eens dze industriële monocultuur voor Limburg be-tekende, en waarin méér dan 40.000 arbeiders in 1950 hun dagelijks brood verdien-den. De tijd van het zwarte goud behoort definitief tot het verleden en is nu het voorwerp van geschiedschrijving en verhalen. Talrijk blijven de verwijzingen naar dit verleden. In het stratenbeeld leven de mijnen voort in de namen van straten en pleinen. Niet alleen de pioniers van de mijnontginning werden zo herdacht. Overal vint men nog Sint-Barbarastraten. In 1969 werd deze legendarische martelares door de Paus van officiële heiligenkalender afgevoerd. Gelukkiog blijven de Sint-Barbaviering-en met hun extra vrije dag en feestmaal in de metaal en elektriciteits-sector behouden.

Ook André Dumont maakt moeilijke tijden door; in waterschei heeft hij het moeten afleggen tegen Thyl Gheyselinck die in 1991 het André Dumont-voetbalstadion, gerenoveerd met K.S.- gelden, naar zich liet noemen. O tempora, o mores ! Op menige buttelkast stert nu een oude mijnlamp het interieur; zij is een gegeerd stukje antiek geworden het interieur; zij is een gegeerd stukje antiek geworden. De mijn-lamp kan nu ook inspirerend werken zoals het geval is voor de vorm van de mariale kapel in Eigenbilzen en voor de Leuvense hoogstudentenclub De Mijnlamp uit Genk. talrijk blijven de benamingen van Gebouwen en plaatsen die naar de mijnen refereren; typische voorbeelden zijn o.a. De Drij Berlengs in Houtalen, de Bascule in Waterschei, het Casino in Beringen, de Oud Burelen in Eisden... 

De middenstandswijken die naar richtlijnen van het provincie voorbehouden werden in of langs de tuinwijken, groeiden vaak uit tot een bont verzameling van winkels en restaurants van de verschillende nationaliteiten zoals in nationaliteiten zoals in de stationsstraat in Beringen, de vennestraat in Winterslag, de Staelenstraat te Waterschei, de Hoevezavel in Zwartberg en de Kruindersweg en Pauwengraaf in Eisden.  Nog fundamenteler is het mijnverleden aanwezig in de samenstelling en in de familienamen van de multiraciale Limburgse bevolking.

De tweede en derde generatie gastarbeiderskinderen integreert zich langzaam maar zeker. Hun aanwezigheid in het stratenbeeld en hun culturele achtergrond vertalen zich niet te min in eigen verenigingen en sportclubs en in een ongelooflijk aanbod aan eethuisjes groenten. In iedere grote gemeente ligt wel ergens een moskee met al dan niet een minaret, een met peervormige torens bekroond orthodox bedehuis of een onopvallende protestantse tempel. Vanaf 1952 werd naar een ontwerp van M. Rau het kopen en halve frankstuk met de gekende mijnwerkerskop geslagen, waarvan reeds 633.180.000 exemplaren in omloop zijn.

Nu 40 jaar later heeft de Limburgse investeringsmaatschappij, die werkt met reconversiegeld dat opgepaard werd uit een oordeelkundige mijnsluiting, dit nederige muntstuk met de mijnwerker in haar prestigieus logo opgenomen.  Typisch Belgisch-Limburgs is dat de oorspronkelijk Duitse en in Nederlands-Limburg veel gebruikte mijnwerkersgroet 'Glück auf ' hier niet gehoord werd; ook de benaming 'kompels' voor mijnwerkers werd wel in de media maar niet door de betrokkenen gebruikt. Wel ontwikkelde er zich op spontane wijze een soort Bargoens dat op sommige cités door de gastarbeiders werd gesproken. Het was een mengeling van Vlaams dialect, Franse mijnwerkersterminologie en Duits.

Rondom de mijnen leeft ook een uitgebreide subcultuur aan kleine en aangedikte verhalen, doorspekt met namen van kleine en grote helden die op de meeste diverse terreinen hebben waargemaakt. Bijvoorbeeld de jonge mijnwerkers Fred Bertrand (1913-1986) die het via de christelijke arbeidsbeweging tot minster bracht. Zijn vriend en ACV-vakbondsleider Gust Cool (1903-1983) deed zijn syndicale ervaring op in de Kempen. Edward Gierek, ooit partijsecretaris van Polen, werkt als mijnwerker in Genk gedurende de tweede wereldoorlog. Duizenden zogenaamde incivieken werden onmiddellijk na de oorlog op de Limburse mijnterreinen geïnterneerd en in de mijnen tewerkgesteld. Ondanks hun miserie werd in der kampen op georganiseerde wijze gemusiceerd en toneel gespeeld. 

Zoals in vele vissersliedjes is het doodsgevaar, het hard labeur en de solidariteit in het mijnwerkersbestaan uitgebreid bezongen door de sterren van het Vlaamse lied. Te vermelden zijn zeker Bobbejaan Schoepen met In de schaduw van de mijn en Will Tura met In de koolmijn. Vanuit Nedelands kwam o.a. het volks succesnummer Het zwarte goud van onze mijnen. Noël Schobben inspireert zich in 1987 voor zijn verzamel-LP De léste koompel deit de lamp oet op mijnwerkersliedjes in de beide Limburgen, gezongen in het Maaslands dialect. De Liefdesliedjes Marina en Manuela van Rocco Granata handelen weliswaar niet over de mijnen, maar bezorgde deze zoon van Italiaanse migranten zelfs bekendheid in de U.S.A., waar hij in 1959 in de hitparade geraakte. Een fameuse dansorkest uit de jaren vijftig en zestig was het Genkse Bobby Carnarius. Ook via voetballes zoals o.a. Gubanski en de gebroeders Massignani werd de positieve beeldvorming rond de migranten bevorderd. Het menselijk aspect bij mijnrampen en sociale onrust heeft steeds nationale weerklank gekregen. Zelfs stakingsleiders zoals Gerard Slegers, Jean Ooms, Jan Grauwels en Michel Dylst genoten als volkstribunen publieke belangstelling.

EEN POSITIEVE EINDBALANS

De goudkoorts die da ontdekking van steenkool in Limburg teweeg bracht, veranderde het agrarische natuurlandschap in een industriële werf die van oost tot west reikte. Het was een overweldigende gebeurtenis, geleid door vreemden, waarnaar de bewoners met ontzag en wantrouwen opkeken. In enkele decennia werd hierdoor niet allen het aangezicht maar ook de ziel van Limburg fundamenteel aangetast. Waar goudkoorts een ware bevolkingsexplosie teweegbracht, werden de gestelde verwachtingen naar een breed industrieel weefsel niet ingelost. Het bleef slechts bij steenkooldelving, een monocultuur die bij gebrek aan nevenbedrijven economisch kwetsbaar zou zijn. Naar de culturele ontwikkeling van de regio toe was dit economisch patroon erg op in een beperkend. De Franstalige mijndirecties sloten zich op in een cultureel en maatschappelijk isolement.

Zij installeerden in hun mijnzetels op paternalistische wijze die culturele activiteiten die zij nodig oordeelden voor het goed functioneren van hun industriële bedrijvigheid en in de sfeer van 'ontspanning na arbeid'. Hier werd aan culturele inhoud en uitstraling dan ook nooit het culturele inhoud en uitstraling dan ook nooit het nationale niveau bereikt. Voor Limburg echter betekenden deze nooit eerder geziene culturele activiteiten en veropenbaren en lagen er aan de basis van de gestructureerde uitbouw van de amateuristische kunstbeoefening, van de primaire gezondheidszorg en van de sociale huisvesting. 

DE ERFENIS VAN HET MIJNVERLEDEN: EEN UITDAGING ?

Het laatste decennium is een toe namende wetenschappelijke belangstelling ontstaan voor de Limburgse steenkoolmijnen en hun maatschappelijke gevolgen. Vooral aan de departementen geschiedenis van R.U.G., K.U.L. en V.U.B., maar ook aan het departement sociologie van K.U.L. wordt het departement sociologie van de K.U.L. wordt aandacht besteed aan verschillende maatschappelijke aspecten van de mijnontginning zoals de migratie of de toekomstverwachtingen van ex-mijnwerkers. 

De voortrekkersrol van het provinciaal Hoger Architectuurinstituut (Diepenbeek) betreffende de studie van de diverse tuinwijken vanuit een urbanistische invalshoek kan niet ontkend worden. Onlangs - in het kader van de sluitingen - werd deze belangstelling verbreed naar een projectwerking rond zinvolle architecturale aanpassingen aan de bedrijfsgebouwen en hun interieur, met het oog op het hergebruik ervan. In navolging werd aan andere architectuurscholen, zowel in binnen- (Antwerpen, Gent, K.U.Leuven) als buitenland (Technische Hogeschool Delft, Erasmusuitwisseling van architectuurstudenten uit Denemarken met PHAI), studiewerk rond facetten van dit thema verricht.

Ook enkele opleidingsinstituten voor fotografie en vormgeving (Hasselt, Genk) ontdekten het mijnpatrimonium als een boeiend studiegegeven. Met de toenemende belangstelling voor het industrieel erfgoed kwam tenslotte een interdisciplinaire samenwerking tot stand rond de herbestemmingpolitiek van de mijngebouwen en -installaties. Minister Sauwens voor monumentzorg zette de procedures in gang voor een representatief behoud van dit industrieel erfgoed, waarmee hij de eerste aanzet van zijn voorganger P. Dewael vervolledigde.  

Tenslotte worden inspanningen geleverd om het "droomwetenschappelijke" aspect van het geleverde studiewerk te vertalen naar een grotere groep geïnteresseerden. In dat opzicht is de rol van het Project Industrieel Erfgoed en zijn eerste publieke manifestatie, de tentoonstelling "Bergingenmijn: wonen en werken" (1979), niet te onderschatten. Deze tendens zet het Provinciaal Museum voor Industrieel Erfgoed (Hasselt), voort o.m. met de rondreizende koffertentoonstellingen "Steenkool in Limburg" (1983 - geactualiseerd en vernieuwd in 1987), met de medewerking aan de radiodocumentaires van Dré Peremans rond "Het Zwarte Goud" (BRT 1 - 1986) en met de geschiedkundige inbreng voor de televiedocumentaire "Limburgse koolputters spreken" van Erik Pertz (BRTN - 1983), uitzendingen waarbij ook de werkgroep Mijnwerkersgeschiedenis (momenteel "Het Vervolg") een fundamentele rol speelde.

De toenemende belangstelling voor het Limburgse mijnverleden blijkt eveneens uit enkele referaten op nationale en internationale colloquia en congressen. Op zijn beurt leiden dit tot een meer dan theoretische belangstelling in binnen- en buitenland: groepen geschiedenis- en architectuurstudenten, professoren mijnbouwkunde, industrieelarcheologen, ingenieurs en toeristen met culturele belangstelling bezoeken in toenemende mate de mijnsite zelf. Daarenboven neemt de idee om rond de geschiedenis en de problematiek van mijnbouw, mijnwerkers en mijnpatrimonium internationaal vergelijkend onderzoek op de zetten, vooral dan in euregionaal verband, stilaan vorm aan. ©